Juli 2022

04-07-2022 by Joke de Vries

Het einde van het patriarchale tijdperk?

Joke de Vries

‘You never change things by fighting the existing reality.
To change something, build a new model
that makes the existing model obsolete.’
Richard Buckminster Füller

‘Verschillende incidenten in de afgelopen jaren leggen een breder vraagstuk bloot waarop actie vereist is. Met de nieuwe regeringscommissaris (Mariëtte Hamer) wil het kabinet meer doen aan bewustwording en een veilige cultuur, want intimidatie en misbruik horen niet thuis in Nederland. Daarbij moet onder andere de cultuur van genderstereotypering en machtsmisbruik die leidt tot seksueel grensoverschrijdend gedrag en seksueel geweld worden doorbroken.’ (Nieuwsbrief 08-02-22, ministerie van VWS).

De afgelopen maanden werd en wordt er veel in de media gepraat en geschreven over hoe vaak vrouwen te maken hebben met mannen die hen seksueel grensoverschrijdend benaderen. Dat gebeurt op straat, in de kroeg en op de werkvloer, waarbij het ook gaat om machtsmisbruik tussen leidinggevenden en werknemers. Dat zijn met name machtige witte mannen, zowel in de top van organisaties als in de politiek. Veelal horen ze bij een ‘old boys network’. Zij houden elkaar de hand boven het hoofd en spreken elkaar niet aan op elkaars gedrag, maar zwijgen. Deze mannen zijn veelal onbewust nog steeds kleine prinsjes en koninkjes die denken dat zij alles mogen doen, zoals grensoverschrijdend gedrag vertonen bij vrouwen, zonder enig idee te hebben hoe dat voor die ander is. Ook hebben ze vaak moeite met vrouwen die macht hebben, die slim zijn, sterke meningen hebben, en onafhankelijk en autonoom zijn. In een onderzoek van de Universiteit Utrecht naar de sociale beeldvorming op de werkvloer werd gevonden dat in de beeldvorming van de ideale werknemer of collega de witte heteroman nog altijd in het voordeel is. Hoewel veel Nederlanders zeggen dat ze diversiteit en kansengelijkheid hoog in het vaandel hebben staan, blijken stereotyperingen wel degelijk nog een grote rol spelen. In Nederland wordt slechts een kwart van de leidinggevende functies ingevuld door vrouwen en ongeveer 9 op de 10 bedrijven keert vrouwen gemiddeld minder uurloon uit dan mannen. Het gemiddelde uurloon van vrouwen was in 2021 13 procent lager dan van het gemiddelde uurloon van mannen.

Het lijkt wel alsof we ons dit nu pas echt bewust worden, terwijl wij al bijna 3000 jaar in het patriarchale tijdperk leven, dat gebaseerd is op mannelijke waarden. Al die tijd hebben vooral mannen het voor het zeggen gehad en werden vrouwen onderdrukt.

De terugkeer van de Godin
In 1983 kwam het boek ‘Return of the Goddess’ uit, geschreven door de psychiater Edward C. Whitmont. Alhoewel dit boek bijna veertig jaar ‘oud’ is, is het heel actueel ten aanzien van de problemen in onze huidige tijd. Whitmont beschrijft waar wij, mensen, uit het verleden vandaan komen, en hij beschrijft ook zijn visie op een nieuw tijdperk. Ik gebruik het een en ander wat hij beschreef in zijn boek, voor deze nieuwsbrief.

In de introductie (blz. vii-viii) schrijft Whitmont:
‘At the low point of a cultural development that has led us into the deadlock of scientific materialism, technological destructiveness, religious nihilism and spiritual impoverishment, a most astounding phenomenon has occurred. A new mythologem is arising in our midst and asks to be integrated into our modern frame of reference. It is the myth of the ancient Goddess who once ruled the earth and heaven before the advent of the patriarchy and the patriarchal religions.
The Goddess is now returning. Denied and suppressed for thousands of years of masculine domination, she comes at a time of dire need. For we walk through the valley of the shadow of nuclear annihilation, and we do fear evil. We long for love, security and protection, but there is little to comfort us. Violence within our own society threatens to overwhelm us. Mother Earth herself has been pressed to the limits of her endurance. How much longer can she withstand the assaults of our rapacious industrial and economic policies? The patriarchy’s time is running out. What new cultural pattern will secure for humanity a new lease on life on earth?

Amidst tremendous transition and upheaval, the Goddess is returning. Traditional male and female roles in society are being challenged. The feminine call for a new recognition arises simultaneously with the violence that threatens to get out of hand. This strange coincidence eludes our understanding. Here mythology unexpectedly comes to our aid. It reveals an ancient pattern that points to the significance of this coincidence. The oldest deities of warfare and destruction were feminine, not masculine. (…) These archaic goddesses had dominion over both love ánd war. They were credited with both chastity and promiscuity, nurturing motherliness and bloodthirsty destructiveness. But they were not at all concerned with conquest and territorial expansion. Those were male obsessions. Rather, these goddesses monitored the life cycle throughout its phases: birth, growth, love, death and rebirth. Evidently today our endangered life cycle again needs divine monitoring. In the depths of the unconscious psyche, the ancient Goddess is arising. She demands recognition and homage. If we refuse to acknowledge her, she may unleash forces of destruction. If we grant the Goddess her due, she may compassionately guide us toward transformation.’

Kijkend naar de ontwikkeling (bewustzijnsontwikkeling) van de mensheid, onderscheidt Whitmont twee belangrijke perioden: het matriarchale en het patriarchale tijdperk, met een overgangsperiode tussen die twee tijdperken.

Matriarchale tijdperk
Het matriarchale tijdperk loopt vanaf de steentijd (± 12.000 v. Chr.) tot de bronstijd (± 2000 – ± 800 v. Chr.). In die tijd heerste de Grote Godin. Zij werd aanbeden als de ‘Bron van Leven, Voedster én Vernietiger van leven.’ De Godin was duidelijk niet alleen gericht op leven en voeden. Want de oudste goden van strijd en vernietiging waren vrouwelijke godinnen.

Eenheid was een belangrijk kenmerk van die tijd: mens en natuur waren één, leven en dood waren één, groei en afbraak waren één en vrouwelijk en mannelijk waren één. De mens was onderdeel van de natuur en leefde geheel volgens het ritme van de natuur. De mens was deel van de groep, de groep bepaalde wat er gebeurde en het individu was niet belangrijk. Als iemand om een bepaalde reden uit de groep ging of weggestuurd werd, was zij of hij niet in staat om alleen te leven. Dat betekende dat zij of hij doodging.

Ergens tussen 3000 en 2000 v. Chr. komt er een overgang, waarin, volgens Whitmont, mannelijke waarden naar voren beginnen te komen. De eenheid van de Godin valt uiteen in twee polen: de ‘tweelingbroers’, die Whitmont aanduidt als de Griekse goden Apollo en Dionysus. Apollo vertegenwoordigt het licht, leven, onsterfelijkheid, harmonieuze balans en stabiliteit. Dionysus vertegenwoordigt de donkere kant: duisternis, dood, afbraak, vergankelijkheid en transformatie. In eerste instantie is de twee-eenheid een polariteit van óf Apollo óf Dionysus, man tegenover vrouw, licht tegenover duisternis, leven tegenover dood, onsterfelijkheid tegenover vergankelijkheid, etc. Maar aan het einde van deze overgangsperiode vallen de twee polen uit elkaar en sluiten ze elkaar uit. Deze overgangsperiode eindigt in een ‘machtsovername’ door Apollo, een mannelijk God (die in verschillende culturen een andere naam heeft). Daarmee begint langzaamaan het patriarchale tijdperk.

Patriarchale tijdperk
Het patriarchale tijdperk begint vanaf de ijzertijd (± 1200- ± 800 voor Chr.) en loopt door tot nu. In de eerste eeuwen regeert Apollo met zijn mede-goden. Er zijn meerdere goden en godinnen, zoals de Griekse en Romeinse Goden, waarbij de ‘Oppergod’ een man is, die regeert (zoals de Griekse God Zeus en Romeinse God Jupiter). Maar door de tijd heen, vindt er een verschuiving plaats van meerdere goden naar de ene almachtige God. Hij is Koning, Rechter en Schepper. Hij is de oorsprong van moraliteit, ethiek, rechtspraak, wetgeving en orde. Hij is Licht, Liefde en de belichaming van alles wat goed en wenselijk is. Zijn tegenbeeld, de Dionysische nachtzijde van het bestaan (extase, hartstocht, dood en wedergeboorte) valt in ongenade. De destructieve kant van het mannelijke principe is onacceptabel voor het rationele patriarchale denken van Apollo. En ook het chaotische, onpeilbare mysterie van ‘de duisternis’ van het vrouwelijke principe. De ‘heidense’ Godin wordt ‘verbannen’ en Dionysus wordt tot de Duivel gemaakt. Vanaf die tijd behoren agressie, dood en destructie niet meer bij het leven. Het Joods-Christelijke geloof heeft hierin een belangrijke rol gespeeld.

Alleen de lieve, aardige, voedende en receptieve kant van het vrouwelijke mag er zijn, met als goddelijk voorbeeld de Heilige Maagd Maria, die later met de opkomst van het protestantisme voor een belangrijk deel van de westerse mensheid verdwenen is.

Het patriarchale tijdperk wordt gekenmerkt door scheiding, dualiteit en polariteiten. In tegenstelling tot het matriarchale tijdperk (de mens was deel van de groep), kwam er een onderscheid tussen ‘ik’ en ‘de ander’. Dit gaf de mogelijkheid tot een groeiend ik-besef: ‘Cogito ergo sum: ik denk, dus ik ben’ (uitspraak van René Descartes, 1596-1650). Het individu wordt belangrijk. Individualiteit en zelfbewustzijn zijn ‘producten’ van dit tijdperk. Met het groeiend zelfbewustzijn ontstaat een andere manier van denken vanuit nieuwsgierigheid om ‘de ander’ of ‘het andere’ te willen kennen.

Waardoor verdween de Grote Godin in het patriarchale tijdperk?
1. De reis van de held
Sinds het patriarchale tijdperk worden in het westen mannelijke goden aanbeden, die een voorbeeld zijn voor mannelijke kwaliteiten. Daarbij ontstonden veel mythen en legenden, die vooral gericht zijn op de ontwikkeling van het mannelijke individu. De hoofdpersoon is vaak een jongeman die op reis gaat met een bepaalde opdracht en die een held wordt in en door de strijd met de vijand, waardoor hij zijn opdracht kan vervullen. In die strijd ontdekken mannen hun eigen angsten en zwakke plekken en ontwikkelen hun moed en kracht. De (jonge)mannen in de verhalen zijn personages met wie men zich kan vereenzelvigen. Zo wordt het individu geboren, vrij van angsten en vrij om te kiezen voor wat juist is. Een aantal belangrijke verhalen waren o.a. de Ridderverhalen en bekende verhalen in onze tijd, zoals In de ban van de ring, Star Wars-epos, etc. Met andere woorden, in het patriarchale tijdperk heeft het mannelijk principe de gelegenheid gekregen om zich te ontplooien.

2. De onderdrukking van het vrouwelijk principe
Whitmont schrijft hierover (blz. 121-122):
‘The devaluation of femininity is an intrinsic feature of the dominant culture during the epoch of patriarchal ego development. Women have been regarded as second-rate human beings at best, and often as something less than human. Owing to its religious nature, this devaluation has characterized woman’s own self-image as strongly as it has men’s views of her. And women have been as guilty of repressing their own feminine nature as men have been repressing the feminine component of their psyches (…). Women were never a minority group to be discriminated against by virtue of that status. At all times and everywhere, women were the majority. This was simply due to women’s greater biological strength and the reduction of the male population through warfare.’

Het einde van het patriarchale tijdperk?
Het patriarchale tijdperk heeft veel opgeleverd voor onze generaties. Het ‘oude’ mannelijke ideaal van de veroverende of winnende held of koning is in de loop van de jaren veranderd in de onderzoeker, ontdekker of uitvinder. Door te onderzoeken hoe de mens, de natuur, etc. in elkaar zitten en hoe het leven voor mensen beter gemaakt kan worden. Daardoor leven wij nu in een tijdperk met luxe en veel technische mogelijkheden om ons te ontwikkelen. Maar al die vernieuwingen hebben ook een keerzijde gecreëerd. Egoïsme, hebzucht en behoefte aan macht hebben ook veel destructies, oorlogen en natuurrampen veroorzaakt. Door het gevolg van de onderdrukking van het vrouwelijk principe verloren we de verbinding met de cyclus van leven en dood en ervaren we onszelf als een vreemdeling in een gevoelloze wereld.

Whitmont beschrijft in zijn boek dat de Grote Godin, die door het patriarchaat verdwenen was, weer terugkeert. En dat is hard nodig omdat het mannelijke geen compassie heeft voor de natuur en voor het leven, en groter en groter wil worden ten koste van het vrouwelijke. De eerste signalen van de terugkeer van de Grote Godin was het verzet van de vrouwen in de 19e eeuw.

Het verzet van vrouwen
Sinds het begin van het patriarchale tijdperk hadden vrouwen zich aangepast aan de traditionele rol die van hen verwacht werd. Maar in de 19e eeuw begonnen vrouwen op te staan tegen hun onderdrukking. Het feminisme begon op meerdere plekken en momenten in de wereld op te vlammen.

De ‘eerste feministische golf’ is de benaming voor een periode die internationaal duurde van circa 1850 tot 1940. De golf werd gekenmerkt door het streven naar wettelijk gelijke rechten voor vrouwen. Het accent lag in eerste instantie op recht op scholing (in 1871 begon Aletta Jacobs in Nederland als eerste vrouwelijke student aan de studie geneeskunde), betaalde arbeid en vrouwenkiesrecht in 1919. Dat was een grote overwinning. Maar de vrouwenrechten werden weer onder druk gezet door de economische crisis van de jaren 1930. Het duurde tot aan de Tweede Wereldoorlog voordat er weer een opleving was van het feminisme. Vrouwen kwamen in opstand tegen de macht van mannen, die bepaalden wat mocht en niet mocht in het huwelijk en het gezin.

De ‘tweede feministische golf’ is de heropleving van de vrouwenbeweging in de jaren 1965-1985. Doelen waren: baas in eigen buik, BOM-moeders (Bewust Ongehuwde Moeder) en blijf van mijn lijf. De tweede feministische golf ging over het thema recht op betaald werk en deelname aan het maatschappelijke leven, gelijkwaardige positie in de maatschappij, economische zelfstandigheid, seksuele bevrijding, herverdeling huishoudelijke taken en deelname van vrouwen aan hoger onderwijs.

De ‘derde feministische golf’ was de opleving van een hernieuwde vorm van feminisme vanaf het midden van de jaren 1990, waarbij het accent lag op zelfontplooiing en het hebben van keuzemogelijkheden. Hierdoor is de positie van vrouwen aanzienlijk verbeterd. Daarnaast stonden de gelijke rechten van vrouwen uit andere culturen, die onderdrukt werden, op de voorgrond.

In 2017 begon op Twitter en andere sociale media de #MeToo-beweging tegen seksueel grensoverschrijdend gedrag. Dit gebeurde vooral door vrouwen, maar ook door mannen die slachtoffer werden van grensoverschrijdend gedrag. Enerzijds heel goed dat dat naar buiten kwam, in plaats van het te verzwijgen, maar het brede gebruik van de hashtag #MeToo heeft ook tot kritiek geleid. De kritiek luidt onder meer dat de ‘onschuldpresumptie’ (onschuldig tot het tegendeel bewezen is) niet in acht genomen zou worden. De beschuldigde persoon zou hierdoor publiekelijk veroordeeld worden zonder dat deze zich kan verdedigen. Dit maakt het nog meer duidelijk dat we nog steeds in de cultuur van het patriarchale tijdperk leven, waar mannen bepalen en vrouwen het (boze) slachtoffer zijn.

Door de opkomst van het feminisme en de #MeToo-beweging zijn er langzaamaan scheuren gekomen in het patriarchale tijdperk. Daardoor is ons bewustzijn gaan groeien en realiseren we ons dat we zo niet verder kunnen en willen. Het lijkt tijd te worden om het huidige tijdperk los te gaan laten. Want door de onderdrukking van het vrouwelijke principe werden en worden enerzijds nog steeds vrouwen gediscrimineerd, maar anderzijds ook het vrouwelijke in vrouwen én mannen. De psychiater Carl Gustav Jung (1875-1961) was de eerste die erop wees dat mannen ook vrouwelijke eigenschappen in zich hebben en vrouwen ook mannelijke eigenschappen (psychisch en lichamelijk).

Vrouwelijk en mannelijk principe
Met het vrouwelijk of mannelijk principe worden universele complexen bedoeld, die ieder mens (vrouw én man) in zich heeft. Het vrouwelijk principe leidt tot zielsontwikkeling en overgave aan natuurlijke processen en het mannelijk principe leidt tot de ontwikkeling van individualiteit en zelfbewustzijn. Deze principes uiten zich weer in vrouwelijke en mannelijke archetypen. Carl G. Jung beschreef archetypen als ‘onbewuste, universele ideeënpatronen’. Een archetype is een blauwdruk uit het collectief onderbewuste, die al naargelang tijd, plaats en cultuur verschillend wordt ingevuld en toch steeds herkenbaar blijft. Deze archetypen uiten zich weer in kwaliteiten die zichtbaar worden in hoe men in relatie gaat met anderen, zichzelf of met de natuur, ed.

Mannelijk en vrouwelijk geweld
Naast de vrouwelijke en mannelijke kwaliteiten, kunnen vrouwen én mannen ook vrouwelijke en mannelijke gewelddadige eigenschappen gebruiken om de macht te krijgen en te houden. Ze ‘lijken’ vanuit kwaliteiten te handelen, maar vervormen die in geweld (zie de tabel). Macht is een belangrijk gegeven voor veel mensen. In het matriarchale tijdperk was de Grote Godin de heerser van oorlog én van liefde. In het huidige patriarchale tijdperk zijn er veel conflicten en agressiviteit. Het aantal dictators dat zich niet meer houdt aan de democratie en fraudeert wordt steeds groter. Eigen belang en hebzucht zijn het belangrijkste. Dit zijn de uitwassen van het patriarchale tijdperk. Het wordt tijd dat er een nieuw tijdperk aankomt.

Het nieuwe tijdperk van vrouwelijk én mannelijk principe?
Wat is daarvoor nodig? De laatste jaren lijkt er al wel een verandering te komen in de traditionele mannelijke en vrouwelijke rollen in onze samenleving. De verdeling tussen moeders en vaders in het gezin begint meer gelijk te worden en beiden hebben vaak een mannelijke én vrouwelijke rol in de opvoeding van de kinderen. Desondanks het toch nog vaak de moeder is die meer zorgt voor de kinderen, minder verdient en ‘dus’ minder gaat werken dan de vader. Inmiddels begint het aantal vrouwen in topbanen langzaamaan toe te nemen. Bijvoorbeeld in de top van de wetenschap was in 2003 9% van de hoogleraren vrouw, in 2020 was dit gestegen naar 25,7%. En in 2021 promoveerden voor het eerst evenveel vrouwen als mannen: 50%. Ook in de sport begint iets te veranderen: de voetballers van het Nederlandse vrouwen- en mannenteam worden door de KNVB vanaf 1 juli a.s. met dezelfde premies beloond.

Veranderingen gaan niet zomaar vanzelf. Bewustwording van de genderongelijkheid in de maatschappij is heel belangrijk. Mannen die altijd privileges hadden en hebben, waren of zijn zich niet bewust van de genderongelijkheid. Alexander de Croo schrijft in zijn boek: ‘De eeuw van de vrouw. Hoe feminisme ook mannen bevrijdt’:
‘Als man kun je onbezorgd leven in de overtuiging dat genderongelijkheid niet meer bestaat. (…) Privileges maakt blind. (…) Je moet je ogen willen openen. Je moet willen zien dat genderongelijkheid het leven bepaalt van vrouwen én mannen. Genderongelijkheid beperkt en bevoordeelt.
Hoe kunnen we mannen ervan overtuigen dat het anders moet en dat het anders kan? Door hen erop te wijzen dat gendergelijke samenlevingen rijkere samenlevingen zijn, in alle betekenissen van het woord. (…) Gendergelijke samenlevingen bevrijden mannen en vrouwen omdat ze keuzevrijheid bieden. (…) Mannen ervan overtuigen dat hun vrijheid onlosmakelijk verbonden is met die van vrouwen. (…) De vrijheid om zelf keuzes te maken, om je leven in eigen hand te nemen. Dat werkt bevrijdend, voor mannen evenzeer als voor vrouwen. (…) Gendergelijkheid is niet alleen een uitdaging, het is ook een opdracht. Je moet er iets voor over hebben. Je moet de platgetreden paden durven te verlaten, risico’s nemen en vooropgaan.’

Onze systemen (van politiek, instituten, organisaties, bedrijven, scholen, universiteiten, etc.) zijn in wezen oud. Ontstaan in de tijd van het patriarchale tijdperk, waarin mannen de baas waren en vaak nog zijn en allerlei privileges hadden en nog steeds hebben. De oude patronen zijn diepgeworteld in deze systemen, waar mensen niet bewust van zijn. Dat betekent dat het echt nodig is dat er een andere cultuur ontstaat in deze oude systemen.

Een voorbeeld van een oud systeem zijn de ziekenhuizen, waar veel jonge vrouwelijke artsen werken, die ook nog een gezin hebben. In de ziekenhuizen zijn nog steeds dezelfde regels en werktijden van vroeger, toen alleen mannelijke artsen of vrouwelijke artsen zonder een gezin in ziekenhuizen werkten. Veel jonge artsen redden het nu net met kunst- en vliegwerk, om er voor hun werk en hun gezin te zijn. Hetgeen wel erg zwaar is om vol te houden. Het gevolg is dat nogal wat vrouwelijke artsen stoppen met hun werk in het ziekenhuis omdat ze volgens de ‘oude mannelijke maat’ moeten werken.

Een ander fenomeen is dat weinig mannen in de lagere school les willen geven. Uit een onderzoek in 2020 naar het percentage mannelijke leerkrachten komt naar voren dat 85% van de docenten in het basisonderwijs vrouw is. Waar heeft dat mee te maken? Ik citeer Trouw, 12 november 2019:
‘Het aantal mannen voor de klas daalt al jaren. (…) Het is zeker geen ‘anti-juffending’, benadrukt Robert Jan Kooiman van stichting Meestert. Maar het aantal meesters voor de klas moet echt omhoog. ‘Het is goed als kinderen verschillende rolmodellen zien. Door divers samengestelde teams vergroot je de kwaliteit van onderwijs. Een meerderheid in de Tweede Kamer stemde dinsdag voor een motie (…) die erop neerkomt dat de man-vrouwverhoudingen op basisscholen evenwichtiger moet. ‘Het heeft een positief effect op de ontwikkeling van kinderen’, staat er in de motie. (…) De daling van het aantal meesters is al in de jaren tachtig ingezet. Daarvoor ging de verhouding mannen en vrouwen redelijk gelijk op (…). Dat in 1984 de voorheen kleuteropleiding samengevoegd werd met de Pabo, ziet Kooiman als een belangrijke oorzaak voor het dalende animo bij mannen, die ‘vaak niet zitten te wachten op billen en snotneuzen afvegen.’

Ook daar lijkt toch wel dat veel mannen niet ‘vrouwelijke’ klusjes willen doen. Dat is jammer, want daardoor kunnen ze voor de kinderen niet een rolmodel zijn als man die ook vrouwelijke kwaliteiten in zich heeft. Daarnaast zijn mannelijke kwaliteiten ook heel belangrijk in het onderwijs voor de ontwikkeling van kinderen. Want mannen geven anders les dan vrouwen.

Nog een voorbeeld van scheefgroei is dat veel hoogopgeleide vrouwen geen mannelijke partner kunnen vinden die hen accepteert zoals ze zijn. Want de partner is bang dat hij het niet voor het zeggen heeft.

Wat is de volgende stap?
Naast de bewustwording van mannen, is het voor vrouwen ook heel belangrijk om bewust te gaan staan voor wie ze zijn als vrouw en om in een open manier in relatie te gaan met mannen. Door duidelijk te zijn wie je bent en wat je wilt. Dat wil zeggen: aanwezig te zijn met zowel vrouwelijke kwaliteiten (met compassie) als met mannelijke kwaliteiten (leidinggeven). En omgekeerd: voor mannen is het belangrijk om naast handelen (mannelijke kwaliteit) ook hun relationele kanten (vrouwelijke kwaliteit) te ontwikkelen en vanuit betrokkenheid vragen te stellen aan anderen, i.p.v. uit de eigen denkwereld te reageren. Inleven in anderen of compassie is hoognodig. Voor mannen zijn vrouwelijke kwaliteiten vaak nog heel onbekend. Dit is een belangrijk onderwerp om de komende tijd meer aandacht aan te besteden. Het is hard nodig dat het vrouwelijk principe serieus genomen wordt als gelijkwaardig naast het mannelijk principe. Beide kanten zijn waardevol.

Wat is belangrijk in de volgende periode? In eerste instantie de werkelijkheid van nu toelaten. Dat wil zeggen: onder ogen zien wat de excessen van het patriarchaat gedaan hebben en nog steeds (kunnen) doen. Wat kan helpen om een gelijkwaardige relatie te krijgen tussen het vrouwelijke en mannelijke archetype in ieder individu van ons en tussen ieder van ons met andere individuen?

Om dat te kunnen is een volgende ontwikkelingsstap nodig. In het matriarchale tijdperk bestond het begrip ‘individualiteit’ niet. In het patriarchale tijdperk is de ontwikkeling van individualiteit heel belangrijk (liberale autonomie). De volgende stap kan zijn: ‘het individu in relatie met anderen en met de wereld’ (innerlijke autonomie). Het verschil tussen beide concepten van autonomie is groot. Bij liberale autonomie gaat het om ‘vrijheid van’ inmenging van anderen, ziekten, beperkingen, klachten, etc. En ‘nee’ zeggen tegen de werkelijkheid die we niet willen, want we willen zelf bepalen en onafhankelijk zijn. Liberale autonomie is gericht op het eigen wereldje, dat beschermd moet worden. Bij innerlijke autonomie gaat het juist om ‘vrijheid met’ beperkingen. Hierbij ontwikkelt men zich in relatie met anderen, ervaringen van pijn en innerlijke waarden.

Deze twee ervaringen van autonomie staan niet tegenover elkaar, maar liggen in elkaars verlengde. Er is een zekere mate van liberale autonomie nodig om innerlijke autonomie te kunnen ontwikkelen. Oftewel: in de mate waarin je ‘nee’ kunt zeggen, kan je ook ‘ja’ zeggen. En de overgang van de een naar de ander gaat niet vanzelf. Daarbij zijn vaak confrontaties nodig om iemand ‘wakker’ maken.